نخستین مطبوعات كودکان و نوجوانان در ایران
علی کاشفی خوانساری
پیدایش مطبوعات كودکان و نوجوانان در ایران به عنوان نشریاتی كه به طور مشخص تنها برای خوانده شدن توسط كودكان یا نوجوانان نوشته می‌شوند، نه پدیدهای ناگهانی، بلكه همچون هر مقولهی فرهنگی دیگری، پیامد حركتی پیوسته و زمانمند بود.
نگاهی تاریخی به این مقوله، نخست این پرسش را مطرح میسازد كه در تاریخ مطبوعات ایران نخستین بار در كجا و چگونه به كودكان اشاره شده است؟ گام بعدی جست‌وجوی مطالب دربارهی كودكان، و گام‌های بعد از آن نیز جست‌وجوی نشریات دربارهی كودكان و نوجوانان و مسایل آنان (همچون تعلیم و تربیت) و نشریاتی است كه در اماكن منسوب و مربوط به كودكان و نوجوانان (مانند مدارس و آموزشگاه‌ها) انتشار یافته است.
پیش‌شمارهی نخستین نشریهی ایرانی كه امروز با نام «كاغذ اخبار» (Newspaper) از آن یاد می‌كنیم و در سال ١٢۵٢ قمری در دوران سلطنت محمدشاه قاجار منتشر شده است، اشاره‌ای كوتاه به كودكان دارد. در این نشریه در کنار اقدامات شاهنشاه آمده است كه پس از كشتار و سركوبی طایفهی تركمن گوگلان و یموت، زنان و اطفال آنان به اجبار به دارالخلافه (تهران) كوچانده شده‌اند. «كاغذ اخبار» دست کم سه سال به صورت ماهانه منتشر شده است. اما شماره‌ها و نوشته‌های بسیار محدود و پراكنده‌ای از آن باقی مانده است كه در آنها می‌توان مطلبی دربارهی شاهزادهی نوجوان ویلیم (ویلیام) چهارم در دارالملك لندن و خبری دربارهی مدرسهی بزرگ پترزبورگ كه جوانان را علم معدن می‌آموزند، یافت. (گفتنی است که نزدیک به شصت سال پیش از چاپ نخستین مطبوعات ایرانی و هم‌عصر با زندیان، چاپ مطالب فارسی در روزنامههای هند و سپس انتشار روزنامههای تمام فارسی در آن كشور آغاز شده بود و در آن نشریات نیز گهگاه اشاراتی به كودكان یافت می‌شود. مانند خبر تجاوز یك تاجر انگلیسی به یك دختر هندو كه در «سلطان‌الاخبار» آمده است. یا آگهی استخدام معلم عربی و فارسی در یك مدرسهی انگلیسی كه در «جام جهان‌نما» آمده است و یا خبر جشن تولد یك كودك درباری در «سراج‌الاخبار» و شعری كه اسدالله خان غالب، شاعر مشهور آن زمان به این مناسبت سروده بوده است.)
توجه جدی و دایمی به اخبار مربوط به كودكان و نوجوانان را می‌توان در روزنامهی «وقایع اتفاقیه» دومین نشریهی فارسی ایران یافت که در سال سوم سلطنت ناصرالدین شاه به دستور میرزا تقی خان امیر کبیر و نحت نظر خود او دایر گردید. این نشریه از جمله به طور ثابت و مستمر اخبار مدرسهی دارالفنون (كه دانش‌آموزان آن نوجوان بوده‌اند)، اخبار بیماری‌های اطفال و آبله‌كوبی آنان، اخبار مربوط به كودكان خارجی، اخبار مربوط به حوادث كودكان، كودكان بزهكار و حتا اخبار و آگهی‌های كتاب كودك را درج می‌كرد.
از نشان رسمی كشور ایران (شیر و خورشید) كه بگذریم، نخستین تصویر مطبوعات ایران مربوط به كودكان است. در شمارهی ٤۷١ روزنامهی «وقایع اتفاقیه»، كه در آن شماره با نام «وقایع» منتشر شده بود، مورخ بیست و هشتم محرم ١٢۷۷ق، تصویری از جان به سلامت بردن معجزه‌آسای یك كودك در مجلس تعزیه ترسیم شده است. در سال ١٢٨٨ قمری، در سی و دومین شمارهی روزنامهی «ایران» (به مدیریت محمدحسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه) برای نخستین بار تصویر دو دختربچه در لوگوی روزنامه در كنار شیر و خورشید رسم شد. در شمارهی ٤۵ روزنامهی «علمی» كه در سال ١٢٩۵ قمری به مدیریت محمدحسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه، منتشر شد نیز برای نخستین بار تصویر مستقل یك كودك (دختری در حال تاب‌بازی) به چاپ رسید.
نكتهی قابل توجه دیگر این كه نخستین دستور رسمی ممیزی در ایران با توجیه حفظ سلامت اخلاقی كودكان صادر شده است. در این فرمان كه در رجب سال ١٢٨٠ از سوی ناصرالدین شاه خطاب به صنیع الملك (برادر كمال‌الملك) صادر شده بود، دربارهی مطالبی كه گوشزد اطفال می‌شود، اظهار نگرانی شده و آمده است: «خاصه اطفال كه از مبادی احوال به خواندن این حكایات نامربوط می‌شدند و این روایات منطبعه غیرمستحسنه در جبلت ایشان كالنقشی فی الحجر مركوز... می‌گردید و... در گردآب هواجس نفسانی و وسواس شیطانی غوطه‌ور می‌گشتند...»
نخستین نشریه در ایران كه در یك مكان آموزشی منتشر شد، دومین نشریهی ایران و اولین نشریهی غیرفارسی ایران با نام «زاهر یرادی باهرا» بود كه سال ١٢٦۵ قمری در ارومیه به زبان و خط آسوری توسط مدیر و معلمان مدرسهی آمریكایی ارومیه منتشر شد. جاستین پركینز، سردبیر این نشریه، یك كشیش و میسیونر پروتستان بود كه نخستین مدرسهی مدرن ایران را در عهد محمدشاه قاجار در ارومیه برای آسوریان بنیان گذاشت. «زاهر یرادی باهرا» دارای مطالب بسیاری دربارهی مدرسه و تعلیم و تربیت و همچنین استفادهی دانش‌آموزان مدرسهی آمریكایی بود.
روزنامهی «علمیه دولت عِلیه ایران» که در سال ١٢٨٠ قمری انتشار خود را آغاز كرده بود، به سه زبان فارسی، عربی و فرانسه در مدرسهی دارالفنون تهیه و منتشر میشد. گرچه نمی‌توان آن را یك نشریهی آموزشگاهی دانست.
نخستین مطالب دربارهی تعلیم و تربیت و لزوم تربیت اطفال را میرزا تقی خان كاشانی، معروف به «حكیم‌باشی ظل السلطان»، در روزنامههای «فارس» (١٢٨٩ق، شیراز) و «فرهنگ» (١٢٩٦ق، اصفهان) نوشت. بسیاری از مطالب او در كتابی به نام «رساله در تربیت اطفال» گردآوری و منتشر شده است.
روزنامهی « نظامیه علمیه و ادبیه»، نخستین نشریهی آموزشگاهی ایران به زبان فارسی است. این روزنامه در زمان صدارت میرزا حسین خان سپهسالار و به دستور وی در سال ١٢٩۳ قمری در مدرسهی نظامی «اتاماژور» در تهران انتشار یافت. این نشریه برای نخستین بار زبان فارسی ساده و غیرادیبانه را به كار برده كه دلیل آن سن كم آموزش‌گیرندگان مدرسه و مخاطبان نشریه بوده است.
روزنامهی «علمی» نیز در همان سال توسط محمدحسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه، منتشر شد و به اخبار آموزشگاهی توجه ویژه‌ای داشت. این نشریه برای نخستین بار به چاپ نوشته‌های نویسندگان نوجوان و نوقلم مبادرت ورزید. در همین نشریه برای نخستین بار در ابتدای مطلبی به مخاطب نوجوان آن تصریح شد:
بنابراین رساله در علوم طبیعی كه بعضی مطالب مختصره هیات نیز ضمیمه آن است به زبان اطفال از مصنفات حكمای فرانسه را ترجمه كرده در این روزنامه می‌انگارد كه به جهت عدم اطلاع نیز با اطفال هم‌حال‌اند. از نیل این فواید تمتعی نیكو و حظی درست حاصل نمایند. این سبك تعلیم و تعلم را فیلسوفان فرنگ محض تسهیل علم و رغبت اطفال به فهم حقایق و كشف مطالب اختراع كرده‌اند و ابتدا از بیان اصطلاحات علمیه اجتناب نموده كه ذهن مبتدیان مشوش نشود و روشی را پیش گرفته كه اطفال را مایل به سئوال می‌نماید و جوابی به ایشان می‌دهند كه موجب بصیرت و استیناس (انس گرفتن) ایشان به مطالب علمی می‌شوند. پس از آن كه انسی گرفتند و وسعیت در خیال ایشان پیدا شد، آن وقت به ایراد اصطلاحات می‌پردازند و این رساله سئوال و جواب دو نفر شاگرد و یك نفر معلم است و چون مترجم آن میرزا كاظم معلم علوم طبیعی و شیمی است كه در مدرسه مباركه دارالفنون به تعلم و تعلیم متعلمین مشغول است، سئوال را از قول احمد و محمود پسرهای مشارالیه می‌نماییم و جواب را از قول خود مشارالیه و در هر نمره از این روزنامه فقراتی را به قدر گنجایش از مطالب دو علم مسطور درج می‌نماییم. انشاءالله صحبت ساده طبیعی و هیات به زبان اطفال...(روزنامهی «علمی»، شمارهی سوم، دوشنبه چهاردهم محرم ١٢٩٤ق.)
روزنامهی «دانش» به طور رسمی ارگان مدرسهی دارالفنون بود که توسط رییس این مدرسه علی قلی خان مخبرالدوله منتشر میشد. این نشریه در سال ١٢٩٩ قمری منتشر شد و از احوال معلمین و متعلمین سخن می‌گفت. «دانش» نخستین نشریهی ایران است كه آگهی‌هایش رایگان بود.
«ورقه ماه دارالفنون» تبریز، مصداق كامل یك نشریهی آموزشگاهی و نشریهی داخلی یك مدرسه به شمار می‌آید. این دارالفنون شامل مدارس ابتدایی و متوسطه بود. «ورقه ماه دارالفنون» تبریز در سال ١۳١١ قمری منتشر شد و در هر شمارهی آن حدیثی دربارهی فضیلت علم‌آموزی درج میشد. سردبیر این نشریه ایرج میرزا بود كه با امضای «صدرالشعرا»، نشریه را تهیه می‌كرد. این نشریه «برای هشیاری ابناء وطن» منتشر میشد و تمام مطالب آن را اخبار داخلی مدرسه تشكیل می‌داد. در شمارهی سوم این نشریه می‌خوانیم:
«هر كسی از مطالب علمیه و نكات ذوقیه كه اسباب مزید شوق شاگردان مدرسه و مایهی حصول بصیرت و استفاده باشد و بخواهد كه نشر كند و برای مدیر این ورقه مظفریه بفرستد، با كمال امتنان پذیرفته خواهد شد و به تصدیق رییس به حلیه طبع خواهد رسید.»
این نشریه به عنوان نخستین نشریهی خاص دانش‌آموزان در ایران تنها چهار شماره منتشر شد.
نشریهی «ناصری» تبریز توسط میرزا محمد ندیم‌باشی (ندیم مخصوص مظفرالدین میرزا ولیعهد) منتشر میشد. انتشار این نشریه از سال ١۳١١ قمری آغاز شد و محل انتشار آن مدرسه «مباركه مظفریه» تبریز بود. «ناصری» نخستین نشریهی ایران است كه برای مدارس به طور رسمی تخفیف قایل شد: «از مدارس و مكاتب نصف قیمت مطالبه می‌شود». در این نشریه، اخبار آموزشی و اخبار كتاب‌های كودکان و نوجوانان نیز درج میشد.
در دورهی مظفرالدین شاه، تعداد نشریات دانش‌آموزی و آموزشگاهی فزونی گرفت. «تربیت» كه نخستین نشریهی خصوصی و نخستین نشریهی هفتگی ایران بود، در سال ١۳١٤ قمری توسط منشی و شاعر درباری میرزا محمدحسین فروغی اصفهانی (ذکاء الملک) آغاز به انتشار کرد و مملو از اخبارمداری و تعلیم و تربیت و مقالاتی به قلم محمد علی خان فروغی، فرزند مدیر روزنامه، بود به طور جدی دربارهی ادبیات كودك و خواندنی‌های كودك صحبت می‌كرد. این نشریه در بسیاری از مدارس به‌عنوان متن درسی و كمك درسی خوانده میشد.
روزنامههای الحدید (١۳١۵، در تبریز، به قلم سیدحسن خان که پس از انقلاب مشروطه ناشر روزنامهی عدالت بود)، پایلاك گاتیزاك (١۳١۵، تبریز، به زبان ارمنی)، ادب (١۳١٦، تبریز، توسط ادیب الممالک فراهانی به نظارت و خرج مدرسه ی لقمانیه)، كمال (١۳١۷، تبریز، توسط میرزا حسین خان طبیب زاده مدیر مدرسهی کمال)، فلاحت مظفری (١۳١٨، تهران)، معرفت (١۳١٩، تبریز)، نوروز (١۳٢٠، تهران)، مكتب (١۳٢۳، تهران، توسط میرزا حسن رشدیه)، نشریات آموزشگاهی ایران در دورهی مظفری بودند. پایلاك گاتیزاك، كمال، نوروز به طور عمده برای استفادهی دانش‌آموزان تهیه و منتشر می‌شدند.
نشریهی «معارف» كه در سال ١۳١٦ق. در تهران منتشر شد، ارگان «انجمن معارف» و به طور صددرصد نشریه‌ای دربارهی كودكان و تعلیم و تربیت بود. «ادب» نیز كه توسط ادیب‌الممالك فراهانی نوشته میشد در ادامهی انتشار خود در مشهد و تهران به طور جدی به مسایل كودكان و حقوق آنان توجه می‌كرد و سعی در جذب مخاطبان نوجوان داشت. مطالب «كمال» بخشی دربارهی دانش‌آموزان، برخی برای ایشان و خطاب به آنان و بخشی هم نوشته آنان بود. «نوروز» هم تركیبی از مطالب دربارهی و برای دانش‌آموزان بود. بخش عمده‌ای از خوانندگان «دعوه‌أالحق» (١۳٢١ ق.، تهران) دانش‌آموزان بودند و در «حدید» (١۳٢۳، تبریز) بسیاری از مطالب خطاب به دانش‌آموزان و برای ایشان بود.
برخی از این نشریات مثل «دانش» و «ورقه ماه دارالفنون» تبریز رایگان بودند. برخی هم مثل «ناصری»، «ادب» مشهد، «ادب» تهران، «نوروز» و «دعوه الحق» برای مدارس و دانش‌آموزان تخفیف رسمی قایل شده بودند.
منبع: ماهنامهی «شهرزاد»